Kürdistan ve Türkiye'nin birçok yerinde kültür-sanat alanında renkli görüntülerin ve üretimin çok olduğu 2025 yılı Barış ve Demokratik Toplum Süreci ile birlikte Kürtçe'nin ve Kürt kültürünün görünürlüğünün arttığı bir yıl oldu. Kürdistan'ın 4 bir yanında büyük üretimlerin olduğu bu yılda Kürtler yok sayılmak istenilen kültürlerini büyük bir direnişle var etmeye devam etti. Tarihe ışık tutan bulguların bulunduğu bu yılda yaşamlarıyla mücadeleye ve direnişe yön veren isimleri kaybettik. Bu yıl da mühürlenen dernekler, toplatılan kitaplar, sansürler, gözaltı ve tutuklamalarla engellemeler devam etti. Kürt Halk Önderi Abdullah Öcalan'ın 27 Şubat'taki tarihi çağrısı ile birlikte kültür-sanat alanında yapılan etkinliklerde Abdullah Öcalan'ın özgürlüğü istenirken birçok kesimden Barış ve Demokratik Toplum Süreci'ne destekler geldi. 

 

Renkli görüntülerin göründüğü 2025 yılında Kürdistan, Türkiye ve Avrupa'nın birçok yerinde coşkulu festivaller, konserler, şölenler, film gösterimleri, kitap günleri ve tiyatrolar yapıldı. Kürt kültürüne yönelik asimilasyon ve inkar politikalarına karşı, halkın kültürünü yaşatmak için birçok festival ve şölenin yapıldığı 2025'te Gimgim ilçesinde “Özgür kadın, doğa ve kültürle demokratik topluma” şiarıyla 2 gün süren “Kadın ve Doğa Kültür Festivali”nin yanı sıra birçok kadın festavli ile kadınlar direnişlerini görünür kıldı. "Dêrsim yaşamdır; doğama, irademe, dilime, inancıma dokunma" şiarıyla bu yıl 23'üncüsü düzenlenen Munzur Kültür ve Doğa Festivali'nin yanı sıra Gimgim'da da inanç festivali gerçekleştirildi. Şirnex’ın Basa (Güçlükonak) ilçesinde, yüzyıllardır devam eden Zêw etkinliği yüzlerce kişinin aynı sofrada yemeklerini paylaşması ile bu yıl da coşkulu bir şekilde yapılırken Amed’in Erxenî Belediyesi tarafından 2’nci Hilar Tarih, Kültür ve Gastronomi Şöleni düzenlendi. Yine Kuzey ve Doğu Suriye'de “Komünal kültürle halkların sesi ve yankısı canlanıyor” temasıyla Hesekê kentinde 3. Orkêş Müzik Festivali, Amûdê Sineması'nda çıkartılan yangında yaşamını yitiren 283 Kürt çocuğunun adanan Rojava Uluslararası Film Festivali, Cizîr Kantonu Kültür Konseyi ile Hîlala Zêrîn Kadın Kültür Hareketi’nin "Kadının Sesi ve Rengiyle Özgür Sanat" sloganıyla 10. Kadın Edebiyat ve Sanat Festivali yanı sıra birçok festival yapıldı. Yine Kürdistan ve Türkiye'nin birçok yerinde kitap fuarları yapıldı. Amed'de 31’i Kürtçe olmak üzere 200 yayınevinin katılımıyla 9'uncu kitap fuarı, Qamışlo’da 51 yayınevi, kütüphane ve dernek bin 314 kitapla Uluslararası Herekol Kitap Fuarı önemli fuarlardan oldu. Düzenlenen fuarlarda birçok yazar ve yayınevi Kürtçe'nin yasal güvence altına alınması gerektiğini savunurken anadilde eğitimin önemine sıkça vurgu yaptı. 

 

Avrupa'nın farklı kentlerinde de "Özgür Önderlik ve Demokratik Toplum" şiarıyla yapılan festivallerde, Zürih’te düzenlenen Sakine Cansız Kadın Festivali ve Riha'nın Xelfetî (Halfeti) ilçesinde Abdullah Öcalan'ın 76'ncı yaş günü dolayısıyla "Özgür Önderlik ile Demokratik Topluma" şiarıyla düzenlenen festivalde Abdullah Öcalan'ın özgürlüğü istendi. Ayrıca Ma Music ekibi Gerok Ma da Abdullah Öcalan’ın Amara’daki evinin bahçesinde çocuk atölyesi düzenledi. Yine önemli gelişmelerden biri de Mêrdin’in Nisêbîn (Nusaybin) ilçesinde bulunan Süryani köyü Arbo’nun yıllar önce değiştirilen ismi iade edildi.

 

Sanatçı Julide Kural ise Kürdistan Federe Bölgesi’nde Barış ve Demokratik Toplum Grubu üyesi 30 gerillanın silah yakma töreninden esinlenerek, “Barışa Sözüm Var” isimli kolektif video çalışması düzenledi. Barış çağrısı yapılan videoda çatışmalı süreçte yaşamını yitirenlerin aileleri ve barış için yapılan yürüyüşler ile beyaz güvercin görüntüleri yer aldı. Bunun yanı sıra Spartaküs Kültür ve Sanat Merkezi öncülüğünde ve çok sayıda kurumun desteğiyle düzenlenen ve birçok ilde izleyici ile buluşan “Uluslararası Savaş Karşıtı Film Festivali"nde kısa filmler aracılığıyla savaş karşıtı temalı filmler işlendi. Festivalin ardından ödül töreni düzenlendi ve ödüller sahiplerine verildi.

 

EĞİTİM TAM HIZ SÜRDÜ

 

Kürdistan ve Türkiye'nin birçok ilinde dil ve kültür dernekleri açılırken bu derneklerde Kürtçe ve Kürt kültürüne ilişkin verilen eğitimlerle Kürt kültürü yaşatıldı. Adana'da Anavarza Kültür ve Sanat Derneği, Konya’nın Kulu ilçesinde Komeleya Ziman Çand û Hunerê ya Konê (KON-DER), Agirî’de Kurdî-Zana Ararat Dil ve Kültür Derneği, Ankara’da Anatolia Kültür Sanat ve Edebiyat Derneği, İstanbul'un Avcılar ilçesinde Ekin Kültür ve Sanat, İzmir’de Özgür Kültür Yaşam Derneği açılışını ilan etti. Birçok dernekte de öğrenciler aldıkları eğitimin ardından mezun oldu. Wan'da Kurdigeh, Amed’de Kürtçe, Süryanice ve Ermenice kurslardan mezun alanlara belgeleri verilirken Ma Music Akademisi'nin bünyesinde kurulan Egidê Cimo Müzik Okulu ise bu sene ilk mezunlarını verdi.

 

KİTAPTAN MÜZİĞE, FİLME YENİ İÇERİKLER

 

Kültür ve sanat alanında direnişi ve mücadeleyi ön plana çıkartan birçok yeni albüm, şarkı, film, şiir, öykü ve hikaye kitabı çıktı. Aram, Rupel, Ava, Lîs, Avesta, Ar ve Na gibi yayınevlerinde birçok yeni kitap çıktı. 

 

Kürt sanatçı Rotinda 50 eserinin söz, nota ve öykülerinin yer aldığı “Çîroka Zarokên Roj û Agir (Ateşin ve Güneşin Çocuklarının Öyküsü)” kitabını yayımladı. Müzik alanında da bol içeriklerin üretildiği bir yıl geride kaldı. Kuzey ve Doğu Suriye’de kültür sanat faaliyetleri yürüten Hunergeha Welat Kuzey ve Doğu Suriye'deki mücadeleye ilişkin çok sayıda yeni şarkı çıkardı. Bengî Agirî ve Zelal Aslı Kürt Özgürlük Hareketi'nin öncü kadrolarından Ali Haydar Kaytan ve Rıza Altun için  "Du Çiya", Ferhat Tunç Seyîd Riza’nın idamının 88’inci yılı anısına "Cigêram", Koma Hevra "Zindanlara ses ol" şiarıyla "Zana" isimli şarkılar ve Awazê Çiya'nın 10 eserden oluşan "Dara Jiyanê" isimli yeni albümü dinleyicilerle buluştu. Eğitim ve Bilim Emekçileri Sendikası (Eğitim Sen) Amed 3 Nolu Şubesi de, “Herkesin bir hikayesi vardır” şiarıyla Narin Güran Öykü Yarışması düzenledi.

 

Yine söz ve müziğini Koma Hevra'nın yazdığı "Mizgin" şarkısının klipleri Abdullah Öcalan'ın Amara'daki evinde çekildi. Şarkı Abdullah Öcalan hakkında 29 Haziran 1999’da verilen idam kararının yıl dönümünde yayınlandı. Bunların yanı sıra Rojava Film Komünü’nün çekimlerini tamamladığı "Heval Birako" filmi, gazeteci Nazım Daştan’ın anısına adandı. Yönetmen Çayan Dermirel ve Ayşe Çetinbaş müzik yolculuğunda 30'uncu yılını geriye bırakan Kardeş Türküler için "Kardeş Türküler 30 Yıl" belgeseliyle bu yolculuğu anlattı. İlk sayısı 27 Ekim 1918’de Trabzon'da Rumca olarak çıkan günlük Epochi (Çağ) Gazetesi 106 yıl sonra yayımlandığı tarihlerde Türkçe çevirileriyle okuyucu ile tekrar buluşurken, 1990'da yayın hayatına son veren Özgür Halk Dergisi'nin 1 Ocak 2026 yılında dijital alanda yeniden okurlarıyla buluşacağı duyuruldu. 

 

GÜLİSTAN TARA BELGESEL KOMÜNÜ 

 

2025'ün önemli gelişmelerinden biri de 3 Mart'ta Gülistan Tara Belgesel Komünü kuruluşunu ilan etmesi oldu. SİHA saldırısında katledilen gazeteci Gülistan Tara’nın mücadelesini yaşatan ve 8 yıldır çalışmaları süren komün, Kürt Özgürlük Hareketi'nin tarihini konu alan "Kürt Dirilişi" adlı 90 bölümlük dizi-belgeselini 2 Nisan'da izleyici ile buluşturdu. Komün'ün belgeselini yayınlamasının ardından sanal medya hesapları kapatıldı ve komüne sansür uygulandı. Yine Kürtleri dünyaya tanıtan, yasak ve sınırları aşarak uydu üzerinden yayın hayatına başlayan Kürt televizyonlarının 30 yıllık arşivi, Kurd Archive adlı sanal medya platformu üzerinden halka açıldı. 

 

KOMA AMED YILLAR SONRA KÜRDİSTAN'DA 

 

Kürt müziğinin şarkılarıyla hafızalara kazınan isimlerinden Koma Amed, 30 yıl aradan sonra ilk kez 25 Ekim'de Amed’de sahneye çıktı. 1990’lı yıllarda politik sözleri, özgün müzikal yapısı ve çok sesli ezgileriyle bir kuşağın sesi olan grup, sürgün, yasak ve baskılarla geçen uzun yılların ardından dinleyicileriyle buluştu. Süreci sahiplenme sözünün verildiği konser Newroz’dan sonra Amed’in en kitlesel eylemlerinden birine de dönüştü. Yüzbinler konserde bir kez daha grubun kurucusu olan ve özgürlük mücadelesinde yaşamını yitiren Evdilmelik Şex Bekir’i andı. 

 

İNSANLIK TARİHİNE IŞIK TUTACAK BULGULAR GÜN YÜZÜNE ÇIKTI

 

Medeniyetlerin beşiği olan Mezopotamya'da yıl içinde gün yüzüne çıkartılan önemli bulgular tarihe ışık tuttu. Riha’da süren Göbeklitepe kazılarında, Neolitik dönemin ritüellerine ilişkin önemli ipuçları veren bir oda duvarına yatay biçimde yerleştirilmiş gerçek boyutlu insan heykeli bulundu. Yine Göbeklitepe ve Karahantepe'den daha eski olduğu düşünülen Riha'da keşfedilen Mendik Tepe'de Neolitik dönemde kadın eksenli topluluk yaşamına dair önemli bulgular görüldü. Ayrıca Manisa’nın Yunus Emre ilçesindeki Aigai Antik Kenti’nde yürütülen kazılarda yaklaşık 2 bin 200 yıllık güneş saati, Semsûr’daki Perre Antik Kenti’nde 2 bin 100 yıllık Mısır Tanrısı Pataikos heykeli, Xarpêt’teki Tadım Höyüğü’nde Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı’na tarihinden kalma ocaklar ve Karaz seramikleri ve Mısır’ın Luksor şehrinde 3 bin 500 yıl öncesinden kalma firavun dönemine ait olduğu düşünülen bir mezar gün yüzüne çıkarıldı. Sêrt'de de bulunan Başur Höyük’te yapılan arkeolojik kazılarda da 4 bin 800 yıl öncesine ait bir kraliyet mezarlığında insan kurban etme ritüellerine dair önemli kanıtlar görüldü. 

 

ÖZGÜRLÜK PARADİGMASI DÜNYA DİLLERİNDE

 

Abdullah Öcalan'ın Demokratik Uygarlık Manifestosu kitabının ilk cildi Rojava kommittéerna (Rojava Komitesi) İsveççe’ye, Özgürlük Sosyolojisi kitabı ise Basilis Manolas tarafından Yunancaya, çevrildi. Yunancaya çevrilen kitabın önsözünü ise İrlandalı Sosyolog ve Filozof John Holloway yazdı. Yine Kürt Özgürlük Hareketi'nin kurucularından ve Kadın Özgürlük Hareketi’nin öncü isimlerinden Sakine Cansız’ın "Hep Kavgaydı Yaşamım (Cilt II): Zindan Yılları" adlı kitabı da İspanyolca olarak basıldı.

 

ÖNEMLİ İSİMLER YAŞAMINI YİTİRDİ

 

Geride bıraktığımız yılda kültür ve sanata önemli katıları olan sanatçıları yaşamını yitirdi. Paramiliter grupların Tişrîn Barajı’na yönelik saldırılarına karşı tutulan nöbette tiyatro oyuncusu Bave Teyar yaşamını yitirdi. Teyar'ın anısına yapılan birçok etkinlikle mücadelesi yaşatıldı. Şair Fadıl Öztürk, Êzidî Kürt kadın dengbej Eda Mehdo, şarkıcı Volkan Konak, Edip Akbayram ve Kahtalı Miçê, sosyalist yazar-çevirmen Sevim Belli, İranlı müzisyen Çista Garib-Gorgani ve Kürt sanatçı Reşid Sofi 2024 yaşamını yitiren sanatçılardan oldu. Ayrıca Kürt müziğinin önemli isimlerinden Ayşe Şan'ın mezarı vasiyeti üzerine 29 yıl sonra doğduğu topraklara Amed'de Yeniköy Mezarlığı’nda defnedildi. 

 

BASKI, YASAK VE SANSÜR 

 

2025'de de kültür ve sanat alanında öne çıkan konuların başında baskı, sansür ve yasak oldu. Kürdistan ve Türkiye'de tektipleştirme ve asimilasyon kıskacında olan kültür ve sanat faaliyetlerinde farklılıkların görülmediği bir yıl geride kaldı. Birçok kitaba yine toplatılma kararlarıyla el konulurken bu kitapların satışına yasak getirildi. Yasak ve engellemeler sadece kitaplarla sınırlı kalmadı özellikle Kürt diline ve kültürüne dönük saldırılar devam etti. İzmir'de faaliyet yürüten Avesta Dil ve Kültür Derneği'nin kapısına mühür vurulması, Kürtçe halay videosunu sanal medya hesabından paylaştığı için lise öğrencisinin tutuklanması, İstanbul'da piknikten dönen bir ailenin Kürtçe dinledikleri için polis ekipleri tarafından darp edilmesi, Türkiye Futbol Federasyonu’nun (TFF) daha önce yazılı olarak onay verdiği “Koma Me Bona We” Kürtçe reklam sloganı nedeniyle Amedspor’a ceza vermesi, Dêrsim festivaline gelmek isteyen Ermeni Veradardz folklor ve müzik grubunun Tunceli Valiliği tarafından engellenmesi, TED Diyarbakır Koleji’nde 26 Eylül Türk Dil Bayramı kapsamında düzenlenen etkinlikte, Karamanoğulları hükümdarı Mehmet’in “Türkçe’den başka dil kullanılmayacak” fermanının okutularak tek dil dayatması öne çıkan örneklerdendi. Yine Leman Dergisi çizilen bir karikatür nedeniyle ırkçı ve gerici grupların hedefi haline geldi ve derginin binasına saldırı oldu. Hedef göstermeler sonrası başlatılan soruşturmada derginin bazı çalışanları tutuklandı. 

 

2025 yılında önemli gelişmelerden bir diğeri ise 32 yıllık Devlet Tiyatroları oyuncusu Veda Yurtsever kurumdan ayrılırken Genel Müdür Tamer Karadağlı ve yönetiminin faaliyetlerini yazdığı mektupla ifşa etmesiydi. 

 

KÜRTÇE İÇİN YASAL STATÜ ÇAĞRISI YÜKSELDİ 

 

Yıllarca büyük bir baskı altında olan ve unutturulmak istenilen Kürtçenin yasal statüsünün tanınması için Kürdistan ve Türkiye'nin birçok yerinde çok sayıda eylem ve etkinlik gerçekleştirildi. 21 Şubat Anadil Günü ve 15 Mayıs Kürt Dili Bayramı'nda dünyanın 4 bir yanında sokağa çıkan Kürtler anadilde eğitim ve Kürtçe'nin yasal statüyle güvence altına alınması talepleriyle seslerini yükseltti. Amed’de Kürt Dili İçin Toplumsal İnisiyatif öncülüğünde 750 farklı kurum, platform, inisiyatif, parti ve topluluk, “Statuya Kurdî-Perwerdehiya bi Kurdî /Kürtçeye statü Kürtçe eğitim” şiarıyla “Kürtlerin Kürt dili talepleri” deklarasyonunu 18 Kasım'da açıkladı. Barış ve Demokratik Toplum Süreci ile birlikte de milyonlar onurlu bir barış için Kürtçe'nin yasal statüsünün sağlanması gerektiğini her alanda dillendirdi. 

 

MA / Uğurcan Boztaş